استحباب زيارت اربعين در روايات
يکي از مباحث مهم تاريخ عاشورا که در اين فصل درباره آن بحث و بررسي صورت گرفته، حضور اهل‌بيت عليهم‌السلام در کربلا در اولين اربعين شهادت امام حسين عليه‌السلام بر سر مزار آن حضرت و ديگر شهداي کربلاست. در ميان شيعه، مشهور است که اربعين روزي است که جابر بن عبدالله انصاري، صحابي بزرگ رسول خدا صلي‌الله عليه و آله و سلم به زيارت قبر امام حسين عليه‌السلام نائل شد و در همان جا بود که اهل‌بيت عليهم‌السلام هنگام بازگشت از شام نيز به زيارت مزار امام عليه‌السلام آمده و جابر را ملاقات کردند. هم‌چنين در اين روز سر امام حسين عليه‌السلام به بدن ملحق شده و دفن شد. اما در مقابل اين شهرت، برخي انديشمندان متقدم و معاصر شيعه، ورود اهل‌بيت عليهم‌السلام را در روز اربعين سال 61 ق انکار کرده‌اند که ديدگاه‌ها و دلايل انکار آنان و نيز ادله و قرايني که برخي محققان معاصر براي رد دلايل منکران اقامه کرده‌اند، بررسي و مطالعه خواهد شد. سپس در ادامه، قراين و شواهد تاريخي و روايي اين موضوع را به منظور اثبات چنين شهرتي بيان خواهيم کرد.
«اربعين» در متون و نصوص ديني
واژه اربعين از اصطلاحاتي است که در متون ديني، حديثي و تاريخي کاربرد زيادي دارد و بسياري از امور، با اين عدد و واژه، تعريف و تحديد شده‌اند. مثلا کمال عقل در چهل سالگي، آثار چهل روز اخلاص، آثار حفظ چهل حديث، دعاي چهل نفر، دعاي براي چهل مومن، قرائت دعاي عهد در چهل صبح، عدم پذيرش نماز شراب خوار تا چهل روز، گريه چهل روز زمين، آسمان و فرشتگان بر امام حسين عليه‌السلام، استحباب زيارت اربعين و ... از جمله مواردي است که جايگاه و ارزش والاي اين واژه و عدد را در معارف اسلامي بيان مي‌‌دارد. (1)
با اين همه، در احاديث، تنها استحباب زيارت اربعين در باره امام حسين عليه‌السلام وارد شده است و چنين سفارشي درباره هيچ يک از معصومان عليهم‌السلام پيش و پس از سيدالشهدا عليه‌السلام وجود ندارد. بنابراين از نظر تاريخي و حديثي، هيچ پيشينه‌اي را نمي‌توان براي اربعين و اعمال مربوط به اين روز تا پيش از حادثه عاشورا تصور کرد و اين ويژگي و امتياز، تنها براي امام حسين عليه‌السلام است.
استحباب زيارت اربعين در روايات و گزارش‌هاي تاريخي
مهم‌ترين دليل بزرگداشت اربعين سيدالشهدا عليه‌السلام روايت مرسله‌اي از امام عسکري عليه‌السلام است که فرموده است: نشانه‌هاي مومن، پنج چيز است که يکي از آنها زيارت اربعين است. (2)
افزون بر اين، امام صادق عليه‌السلام زيارت اربعين را به صفوان بن مهران جمال تعليم داده است که در آن به بزرگداشت اربعين تصريح شده است. (3)
اما درباره منشا اهميت اربعين در منابع کهن شيعه، بايد گفت که به اين روز از دو جهت توجه شده است. يکي از جهت بازگشت اسراء از شام به مدينه و ديگري به سبب زيارت قبر سيدالشهدا عليه‌السلام توسط جابر بن عبدالله انصاري، يکي از اصحاب برجسته رسول خدا صلي‌الله عليه و آله و سلم و اميرالمومنين عليه‌السلام.
شيخ مفيد، شيخ طوسي و علامه حلي در اين باره مي‌نويسند:
روز بيستم صفر روزي است که اهل‌بيت امام حسين عليه‌السلام از شام به سوي مدينه بازگشتند. هم‌چنين در اين روز، جابر بن عبدالله انصاري، صحابي رسول خدا صلي‌الله عليه و آله و سلم براي زيارت امام حسين عليه‌السلام از مدينه به کربلا آمد و او اولين کسي بود که قبر امام حسين عليه‌السلام را زيارت کرد. (4)
پي‌نوشت‌ها:
1- براي آگاهي بيشتر در اين باره، ر.ک: رضا تقوي دامغاني، اربعين در فرهنگ اسلامي، و نيز عبدالکريم پاک نيا، «اربعين در فرهنگ اهل‌بيت علهيم‌السلام»، نشريه مبلغان، ش 52، 1383/ ش 21، ص 33.
2- شيخ مفيد، المزار، ص 53؛ محمد بن حسن طوسي، مصباح المتهجد، ص 787 – 788؛ محمد بن فتال نيشابوري، روضة الواعظين، ص 215؛ سيد ابن طاووس، الاقبال بالاعمال الحسنة فيما بعمل مرة في السنة، ج 3، ص 100. (از اين پس به اختصار، «الاقبال» نوشته مي‌شود.) متن روايت چنين است: و علامة المومن خمس: صلاة الاحدي و الخمسين، و زيارة الاربعين، و التختم باليمين، و تعفير الجبين و الجهر ببسم‌الله الرحمن الرحيم؛ نشانه مومن، پنج چيز است: (خواندن) پنجاه و يک رکعت نماز(هفده رکعت واجب و سي و چهار رکعت مستحبي)، زيارت اربعين، انگشتر به دست راست کردن، پيشاني به خاک ماليدن و بلند خواندن بسم‌الله الرحمن الرحيم.» درباره انگشتر به دست راست کردن بايد گفت که اين مسئله، سفارش ائمه معصومين علهيم‌السلام است که در واقع، نوعي مبارزه با سيره خلفاي بني‌اميه است. چرا که به گفته زمخشري نخستين کسي که انگشتر به دست چپ کردن را شعار خود قرار داد و بر خلاف سنت عمل کرد، معاويه بود. (علامه عبدالحسين اميني، الغدير، ج 10، ص 210). هم‌چنين شيعه، بلند گفتن بسم‌الله الرحمن الرحيم را در نمازهايي که واجب است حمد و سوره آن بلند خوانده شود (صبح، مغرب و عشا)، واجب و در نمازهايي که واجب است حمد و سوره آن اخفاتي خوانده شود (ظهر و عصر)، مستحب مي‌‌دانند و اين امر نيز به دستور و سفارش ائمه علهيم‌السلام بوده است، زيرا چنان که فخر رازي گفته سات اخفات در بسم‌الله را بني اميه رواج دادند تا آثار علي عليه‌السلام را نابود کنند. (جهت آگاهي بيشتر در باره تفسير اين روايت، ر. ک: سيد محمد علي قاضي طباطبائي، تحقيق درباره اول اربعين حضرت سيدالشهدا عليه‌السلام، ص 390 به بعد).
3- شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ص 788- 789؛ همو، تهذيب الاحکام، ج 6، ص 113- 114؛ سيد ابن طاووس، همان، ج 3، ص 101- 103؛ مجلسي، بحارالانوار، ج 98، ص 331- 332.
4- شيخ مفيد، مساژ الشيعة (چاپ شده در جلد 7 مولفات شيخ مفيد)، ص 46؛ شيخ طوسي، مصباح المتهجد، ص 787؛ رضي‌الدين علي بن يوسف مطهر حلي، العدد القويه، ص 219.
منبع:
مجله تاريخ در آينه پژوهش، ش 5، 1384، محسن رنجبر و سايت تبيان.